مازندران در سایه خشکسالی؛ ریشه‌ها و راهکارهای برون‌رفت از چالش کم‌آبی

سمیه کریمی-صدای نکا؛محمد رحمانی عضو هیات علمی گروه علوم محیط زیست دانشگاه و متخصص حوزه سنجش از دور در علوم محیطی، در یک یادداشت تحلیلی علمی با عنوان”مازندران در سایه‌ خشک‌سالی؛ چالش کم‌آبی و راه‌کارهای برون‌رفت از بحران”، به تشریح پدیده کم‌آبی در مازندران، دلایل و راه‌کار حل این معضل اساسی پرداخت.

متن کامل این یادداشت را در زیر مشاهده می‌کنید:

مازندران، سرزمینی که همواره در ذهن ایرانیان با تصویر جنگل‌های انبوه، شالی‌زارهای زمردین و رودهای خروشان گره خورده است، امروز با چالشی جدی و متناقض دست‌وپنجه نرم می‌کند. این استان شمالی که زمانی نماد بارش و وفور آب بود، اکنون درگیر علایم نگران‌کننده‌ای از تنش آبی است که آینده‌ی محیط زیست، کشاورزی، اقتصاد و حتی زندگی اجتماعی آن را تهدید می‌کند.

*ریشه‌های بحران: فراتر از کاهش بارش*

اگرچه کاهش بارش‌ها در سال‌های اخیر و تغییرات اقلیمی، یک عامل تشدیدکننده است، بحران آب در مازندران، ریشه در عوامل عمیق‌تر و ساختاری‌تری دارد:

1- مدیریت ناکارآمد منابع آب: سیستم‌های سنتی و فرسوده توزیع آب(به‌ویژه در بخش کشاورزی)، نبود زیرساخت‌های مدرن ذخیره‌سازی(مانند سدهای تنظیمی کوچک و متوسط) و آب‌بندان‌های بهینه‌سازی نشده.

2- الگوی کشت پرمصرف و ناپایدار: سلطه‌ کشت برنج به‌عنوان محصول اصلی و بسیار پرمصرف آب، کشت محصولات نامتناسب با اقلیم(مانند ذرت علوفه‌ای در فصل گرم)، نبود برنامه‌ریزی مناسب برای توسعه کشت‌های کم‌آب‌بر و باارزش افزوده بالا.

3- حفر چاه‌های غیرمجاز و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی: افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی در دشت‌های مهم استان(مانند دشت‌ناز، ساری، قایم‌شهر) و خطر شورشدن آب و نشست زمین.

4- آلودگی منابع آب: ورود پس‌آب‌های کشاورزی(حاوی کود و سموم)، فاضلاب‌های شهری و صنعتی تصفیه‌نشده به رودخانه‌ها و منابع آب زیرزمینی، کیفیت آب باقی‌مانده را نیز تهدید می‌کند.

5- مصرف بی‌رویه در بخش شرب و شهری: شبکه‌های فرسوده توزیع آب شهری با هدررفت بالا، فرهنگ مصرف نادرست آب در منازل و اماکن عمومی.

6- توسعه نامتوازن و تغییر کاربری اراضی: تخریب جنگل‌ها و مراتع(که نقش اساسی در جذب و نفوذ باران دارند)، ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه در حریم رودخانه‌ها و اراضی کشاورزی، کاهش ظرفیت طبیعی تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی.

7- طرح‌های انتقال آب بین‌استانی: اجرا یا پیشنهاد طرح‌هایی برای انتقال آب از سرشاخه‌های رودهای مازندران به استان‌های دیگر، فشار مضاعفی بر منابع آبی شکننده‌ استان وارد می‌کند.

*پیامدهای هشداردهنده:

– تهدید امنیت غذایی: کاهش تولید برنج و سایر محصولات استراتژیک.

– خسارت به باغات: تنش آبی به مرکبات و دیگر درختان میوه.

– تخریب اکوسیستم‌های منحصربه‌فرد: خشکیدن تالاب‌ها(مثل لپو، میان‌کاله)، کاهش دبی رودخانه‌ها، آسیب به جنگل‌های هیرکانی.

– کاهش کیفیت آب شرب: شورشدن چاه‌ها و افزایش غلظت آلاینده‌ها.

– نشست زمین: به‌ویژه در دشت‌های ساحلی، آسیب به زیرساخت‌ها.

– تعارضات اجتماعی: افزایش تنش‌ها بین کشاورزان، بین بخش‌های مختلف مصرف(کشاورزی، شرب، صنعت) و حتی بین استان‌ها بر سر منابع آب.

*راهکارهای برون‌رفت از بحران: (نیازمند عزمی جمعی)

رهایی از این بحران، نیازمند تحولی اساسی در نگرش و عمل همه‌ ذی‌نفعان(دولت، مسوولان استانی، کشاورزان، صنایع و عموم مردم) است. راهکارها باید ترکیبی و همه‌جانبه باشد:

1- تحول در مدیریت آب کشاورزی(مهم‌ترین مصرف‌کننده):

* توسعه سریع سیستم‌های آبیاری نوین(قطره‌ای، بارانی):حمایت مالی و فنی گسترده از کشاورزان برای تبدیل آبیاری غرقابی به روش‌های کم‌مصرف.

*اصلاح الگوی کشت: تشویق و حمایت از کشت محصولات کم‌آب‌بر و باارزش اقتصادی بالا(گیاهان دارویی، زعفران، کلزا، دانه‌های روغنی، برخی صیفی‌جات گلخانه‌ای) به‌جای کشت‌های پرمصرف مانند برنج دوم و ذرت علوفه‌ای در فصل خشک.

* توسعه کشت گلخانه‌ای: با کنترل دقیق آب و محیط، بازدهی بالاتر و مصرف آب به‌مراتب کمتر.

* استفاده از ارقام کم‌آب‌بر و متحمل به خشکی: تحقیقات و ترویج بذرهای مناسب.

* اجرای دقیق سهمیه‌بندی آب کشاورزی: بر اساس نیاز واقعی محصول و شرایط اقلیمی.

* احیای سنت قنات و آب‌بندان‌های هوشمند: به‌سازی و به‌روزرسانی این سازه‌های سنتی ذخیره‌سازی.

2- بهبود مدیریت منابع آب و بهره‌وری:

* ساخت سدهای تنظیمی کوچک و متوسط: برای ذخیره‌سازی آب باران‌های فصلی و سیلاب‌ها و استفاده در زمان خشک‌سالی.

* پایش و کنترل شدید برداشت از منابع زیرزمینی: مسدودکردن چاه‌های غیرمجاز، نصب کنتورهای هوشمند بر روی چاه‌های مجاز، تعیین و اجرای سقف برداشت مجاز.

* آب‌خوان‌داری و تغذیه مصنوعی سفره‌ها: هدایت سیلاب‌ها به مناطق دارای پتانسیل تغذیه.

* بازچرخانی و استفاده مجدد از پساب: تصفیه پیشرفته فاضلاب‌های شهری و صنعتی و استفاده از آب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و کشاورزی غیرخوراکی.

3- حفاظت و احیای منابع طبیعی:

* حفاظت جدی و گسترش جنگل‌های هیرکانی: به‌عنوان ریه‌های آبی استان و عوامل جذب و تنظیم بارش.

* احیای تالاب‌ها و حریم رودخانه‌ها: جلوگیری از تصرف و تخریب، لایروبی و احیای مسیرهای طبیعی.

* مدیریت پسماند و فاضلاب: جلوگیری از ورود آلاینده‌ها به منابع آب.

4- بهبود بهره‌وری در بخش شهری و شرب:

* نوسازی شبکه‌های توزیع فرسوده آب شهری: کاهش چشمگیر هدررفت آب(که گاه تا ۳۰٪ می‌رسد).

* ترویج فرهنگ صرفه‌جویی در مصرف آب: آموزش عمومی، استفاده از لوازم کاهنده مصرف(سردوش، شیرهای اهرمی)، قیمت‌گذاری پلکانی آب.

* استفاده از سامانه‌های آب خاکستری: در ساختمان‌ها برای مصارف غیرشرب.

5- تدوین و اجرای برنامه جامع مدیریت منابع آب استانی:

* مبتنی بر داده‌های دقیق هیدرولوژیکی و نیازهای واقعی بخش‌های مختلف.

* با مشارکت فعال همه ذی‌نفعان(کشاورزان، صنایع، جوامع محلی).

* با اولویت تامین آب شرب سالم و پایداری اکوسیستم‌ها.

* بازنگری انتقادی طرح‌های انتقال آب بین‌استانی: ارزیابی دقیق پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی- اقتصادی آن بر مازندران و اولویت‌گذاری تامین آب در استان‌های مقصد از طریق مدیریت مصرف و بهره‌وری.

6- تقویت حکمرانی محلی و مشارکت مردمی:

* توانمندسازی تشکل‌های آب‌بران و جوامع محلی در مدیریت منابع آب محلی.

* ایجاد شبکه‌های مروج کشاورزی پایدار و کم‌آب‌بر.

*جمع‌بندی:

بحران کم‌آبی در مازندران دیگر یک هشدار نیست، بلکه واقعیتی تلخ و فزاینده است. ادامه روند کنونی مصرف بی‌رویه، مدیریت ناکارآمد و تخریب محیط زیست، سرسبزی افسانه‌ای این استان را به مخاطره خواهد انداخت. نجات مازندران از این بحران، نیازمند تغییر پارادایم است: از نگرش”منبع پایان‌ناپذیر” به “منبعی ارزشمند، محدود و آسیب‌پذیر”. این تغییر تنها با عزمی ملی و استانی، سرمایه‌گذاری هوشمند در فناوری‌های نوین آبیاری و مدیریت آب، اصلاح بنیادین الگوی کشت، حفاظت جدی از منابع طبیعی و مشارکت فعال همه مردم محقق خواهد شد. آینده مازندران به تصمیمات و اقدامات امروز ما گره خورده است. زمان عمل اکنون است، پیش از آن‌که قطرات آخرین فرصت‌ها نیز به زمین بنشیند و خشکی، میراث سبز شمال ایران را برای همیشه تغییر دهد.